Turffontein Konsentrasiekamp
Een van die projekte van die Org Meyer Voortrekkers is die skoonmaak van die Turffontein Konsentrasiekamp Begraafplaas en instandhouding. Mense is meer as welkom om ons te kontak om deel te neem.
Die Turffontein Konsentrasiekamp, geleë op die bekende renbaan in Johannesburg, het in Desember 1900 ontstaan tydens die Anglo-Boereoorlog. Wat hierdie kamp besonders maak, is dat dit die enigste stedelike kamp was in 'n netwerk van meestal afgeleë kampe waar Afrikaner vroue en kinders tydens die oorlog aangehou is. Dié kamp bied vandag ‘n unieke kykie op stedelike internering binne ‘n oorlogskonteks wat dikwels buite die gewone plattelandse storielyn val.
Aanvanklik is die kamp in die bestaande hoofpawiljoene van die renbaan ingerig. Die geboue was donker en bedompig, later is tente en skure opgerig om plek te maak vir die vinnig-groeiende bevolking. Daar is van swak voedsel en onvoldoende mediese sorg berig. Siektes soos masels, bosluiskoors en longontsteking het verwoesting gesaai, veral onder kinders. Na raming het tussen 700 en 716 mense in dié kamp gesterf.
Die kamp het ongeveer 5 000 mense gehuisves, en onder leiding van kampbestuurders soos kapt. A.A. Noble is pogings aangewend om die toestande te verbeter. Kerkgroepe en liefdadigheidsorganisasies het betrokke geraak en het aanhoudend aandag op die omstandighede gevestig.
Die oorledenes is begrawe op 'n terrein in Suideroord, waar vandag ‘n gedenkmuur en grafstene ‘n stille getuienis is van hierdie vergete hoofstuk. Die monument, met terrasmure en ingevoegde grafstene, is in die 1950s en 1960s herstel en word deur geskiedenisliefhebbers, skole en kultuurgroepe in stand gehou.
Wat die terrein besonder betekenisvol maak, is nie net die geskiedenis self nie, maar ook die volgehoue betrokkenheid van Afrikaanse jeuggroepe soos Die Voortrekkers, skole, kultuurorganisasies en gemeenskappe wat die terrein gereeld opruim, onderhou en herdenkingsgeleenthede daar hou. Hierdie deelname dra nie net by tot bewaring nie, maar voed ook ‘n nuwe geslag se begrip van hulle geskiedenis.
Oumatjie Stofberg onthul die herstelde gedenksteen in die Johannesburgse konsentrasiekampkerkhof tydens die Krugerdagviering op 10 Oktober 1957.
Waarom dit vandag nog saak maak
Die Turffontein-terrein herinner ons aan:
-
Turffontein is nie net ‘n begraafplaas of monument nie. Dis ‘n lewende geskiedenisles. Dit vra dat ons onthou, eer en leer – in Afrikaans, in waarheid, en met deernis.
Die Bybel roep ons op om die verlede te onthou, nie net uit nostalgie nie, maar sodat ons kan leer, begryp en wysheid vind. Die lyding en opoffering van ons voorgeslagte - soos dié in konsentrasiekampe soos Turffontein - is nie bloot historiese feite nie, dit is erfenis. Elke naam op ’n grafsteen dra ‘n storie van moed, verlies of geloof.
Om te onthou is om te erken. Dit is om te sê: “Ek weet waar ek vandaan kom. Ek weet wat dit gekos het dat ek vandag in vryheid leef.” En só bou ons ’n toekoms wat nie weer dieselfde foute maak nie.
Laat ons dan met eerbied en dankbaarheid onthou. Nie om die wonde oop te krap nie, maar om die lesse van die verlede soos lig op ons pad vorentoe te dra.
📖 Geskiedkundige Oorsig
Ontstaan en omgewing
-
Die kamp is in Desember 1900 gestig op die Turffontein-renbaan in Johannesburg, langs die klubgeboue en hoofpawiljoene.
-
Turffontein het sy naam te danke aan die oorspronklike plaas-naam Turffontein, ‘n woord wat “klei‑fontein” beteken, en was sedert 1887 ‘n bekende "hippie"-sentrum .
Stedelike kamp, uniek in die landskap
-
Dit was die enigste stedelike kamp in die Britse konsentrasie‑stelsel, met eers honderde geïnterneerdes in hutte en later "bell"‑tente en skure.
-
Emily Hobhouse het in Desember 1900 melding gemaak van ‘n kamp met ongeveer 4 000 vroue en kinders in Johannesburg.
Lewens- en gesondheidstoestande
-
Terwyl die hoofpawiljoene beskerm was teen reën, was dit donker en benoud; tente en skure is later bygevoeg.
-
Siektes soos masels, bosluiskoors, skarlakenkoors, diarree en longontsteking was volop. Die kos was swak en lei tot hulp deur die Nederduitse Gereformeerde Kerk.
-
Inisiatiewe deur superintendente soos Noble het wel probeer om die omstandighede te verbeter.
Administrasie
-
Aanvanklik deur militêre bevelvoerders bestuur; vanaf vroeg 1901 het mense soos Kaptein A.A. Noble met deernis en administratiewe vermoë in beheer gekom.
-
Die Oudemosiekomitee (Ladies Committee) en dokters soos Dr Franks het geprys hoe netjies en doeltreffend die kamp bestuur is ondanks die uitdagings.
Bevolking en sterftes
-
Sowat 5 000 vroue en kinders is ingekamp, van wie ongeveer 700 tot 716 oorlede is weens siektes.
Daar is wel nog 22 wat op die Meyer Plaas in Alberton begrawe is - hierdie was meestal vroue en kinders wat nie familie gehad het om hulle te begrawe nie.
🏺 Gedenktekens & Erfgoed
Begraafterrein, grafstene en gedenkmuur
-
Die terrein is omlig deur ‘kisvormige’ terrasse en grafstene van kampgrafte is in ‘n muur ingemessel, en die groot gedenksteen dui 716 sterftes aan .
Herstelwerk & herdenking
-
Strukturele herstel is in 1961 en 1962 uitgevoer, nadat die terrein tydens WOII beskadig is.
-
Sedert die vroeë 1990s is herdenkingsgeleenthede gehou, insluitend vir 16 Junie - Konsentrasiekampherdenkingsdag.
🌱 Gemeenskapsbetrokkenheid & Onderwys
Skole en jongmense oor erfgoed
-
2024 - Hoërskool Die Anker-leerlinge het die terrein kom skoonmaak en waardevolle erfenislesse geleer.
Vrywilligersorganisasies
-
2022 - Die Voortrekkers, FAK en lede van Die Vryheidsfront+ het saam gekom vir die terrein se skoonmaak en herstel.
2023 - 2024 - Oom Johan Pansegrouw neem die taak aan om gif te spuit en skoon te maak.
2025 - Lede van Die Voortrekkers kom saam om die terrein skoon te maak.
🔍 Historiese en Maatskaplike Betekenis
-
Bewys van burgerlike lyding
Die kamp toon die uitwerking van die Britse “verskroeide-aarde”-beleid, en herdenk onskuldige sterftes, veral onder vroue en kinders. -
Stedelike ontwerp / ondersoek
As ongewoon stedelik (binne Johannesburg), bied dit ‘n unieke studie- en herdenkingsruimte anders as isolasie-kampe. -
Erfenis en identiteit
Die lewe-herstelwerk bewys volgehoue toewyding deur Afrikaanse gemeenskap en skole om hul geskiedenis lewendig te hou. -
Onderwys en versoening
Leerlinge en besoekers kan bydra tot nasiebou deur empatie, begrip van ongelykheid, en die waarde van menslike waardigheid in tye van konflik.
🧾 Samevatting
Die Turffontein-konsentrasiekamp herinner aan ‘n donker tyd toe burgers tydens oorlog gely het. Tog is dit ook ‘n plek van herstel, gemeenskapsdeelname en opvoeding. Ekstra navorsing en betrokkenheid (via skole, toere, gedenkgeleenthede) bring die geskiedenis na vore - ‘n lewende monument wat ons toekoms bou.
